Historisch overzicht

Het ontstaan van de doopsgezinde gemeente Sappemeer heeft direct te maken met de veenontginningen, waarmee in deze streek in 1621 wordt begonnen. Onder de eerste kolonisten hebben zich verdreven doopsgezinden uit Vlaanderen bevonden, verveners uit de omgeving van Joure (Fr.), Giethoorn (Ov.) en Zuidveen bij Steenwijk (Ov.).

 

 Doopsgezinde kerk van Sappemeer aan de Noorderstraat 53. Vooraanzicht met links de stam van de 18e-eeuwse Lohmanbeuk. Bron: Wikipedia. Auteur: Hardscarf, 20 maart 2021.

 

De landelijke interne strijd over het ideaal van de zuivere gemeente verdelen de "mennisten" in verschillende stromingen en groepen. In de 17e-18e eeuw kent men in Sappemeer de volgende groepen: Waterlanders, Jonge en Oude Vlamingen, Groninger Oude Vlamingen, Danziger Oude Vlamingen, Oude Zwitsers en Jonge Zwitsers. 

Bij landelijke pogingen in 1632 om Jonge en Oude Vlamingen tot hereniging te komen, scheidt een groep van de Oude Vlamingen zich af. Hierbij zijn verveners afkomstig uit Giethoorn en Zuidveen bij Steenwijk, die later "Danziger Oude Vlamingen" worden genoemd. Zij wensen het gebruik van de voetwassing bij het Avondmaal te beperken tot de "Oudste", die hun van ambtswege door een andere gemeente gezonden is. Dit beschouwen zij als een blijk van gastvrijheid. Het verdwijnen van deze gemeente in de loop van de 18e eeuw moet waarschijnlijk verklaard worden uit het verleggen van de werkzaamheden der verveners naar de Pekela's.   

 

In 1637 worden er weer pogingen gedaan om de Oude Vlamingen in Friesland en Groningen alsnog te doen herenigingen met de landelijke groepen. Het komt echter tot een volledige breuk. De gemeenten der Oude Vlamingen, verspreid over het gehele land, scheiden zich onder leiding van de "Oudste" Ucco Walles van Noordbroek af. De aanhangers worden door de overheid genoemd "Ucco Wallisten". Zelf noemt men zich "Oude Vlamingen". Zij houden hunne "vergaderinghe" in de Oude Boteringestraat in Groningen. Ze worden later "Groninger Oude Vlamingen" genoemd.

 

In 1710 ontvangen de doopsgezinden in Nederland berichten over gevangen geloofsgenoten in Zwitserland, die door de Zwitsere Overheid gedeporteerd zullen worden naar de Nieuwe Wereld: Amerika. De Nederlandse Overheid werkt niet mee aan deze deportatie. Bij aankomst in Nederland worden ze opgevangen door de Doopsgezinde gemeente te Nijmegen. Nieuwe geruchten over deportatie, leidt onder de doopsgezinde gemeenten in Nederland tot het organiseren van een grote hulpactie. De door gemeenten gecollecteerde gelden worden gestort in het "Fonds voor Buitenlandse Nooden".  Uit dit fonds wordt de bouw van vier schepen bekostigd. Met deze vier schepen komen op 2 augustus 1711 350 personen aan in Amsterdam. De actieve houding van Alle Derks, "Oudste" bij de Groninger Oude Vlamingen en diens neef Steven Abraham uit Deventer, leidt ertoe dat de commissie ter begeleiding van deze hulpactie besluit de groep doopsgezinde Zwitsers te verdelen en onder te brengen bij de volgende gemeenten: Harlingen (21), Groningen en Sappemeer (126), Kampen (87) en Deventer (116). 

 

In de daaropvolgende jaren komen er nog meer vluchtelingen uit Zwitserland. Zij voegen zich voor een deel bij de gemeenten in Nederland of emigreren op vrijwillige basis naar Amerika. In Sappemeer gaan deze nieuwaangekomene Zwitsers met de "Palsters" één gemeente vormen. Omstreeks 1720 splitste deze Zwitserse gemeente zich in een Oud-Zwitserse, die in het Duits blijft preken. De jonge Zwitserse gemeente gaat de diensten in het Nederlands houden. In 1790 komt het tot hereniging van de Oude en Jonge Zwitsere Doopsgezinde gemeenten. 

 

Doopsgezinde kerk: Interieur, aanzicht orgel, orgelnummer 1313, nr. 460740. Gefotografeerd voor Het Historische Orgel in Nederland 1850-1858. Foto bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, 2000. Doopsgezinde kerk, vanwege het van oorsprong tweeklaviers orgel, in 1855 gebouwd door G.W. Lohman uit Groningen. In 1866 gewijzigd door P. van Oeckelen uit Harenermolen en uitgebreid met een vrij pedaal. In 1983 en latere jaren in fasen gerestaureerd. Het immens grote orgel strekt zich uit van de linker- naar de rechtermuur. Licentie: Creative Commons.

 

In 1730 gaan de Waterlandse en Vlaamse gemeente samen en noemt zich de Verenigde Waterlandse-Vlaamse gemeente. In 1772 komt er ook een overkomst met de Groninger Oude Vlamingen. Dat jaar wordt beschouwd als oprichtingsjaar van de huidige doopsgezinde gemeente te Sappemeer. 

 

De gemeente maakt sindsdien een sterke bloei door. Vóór 1802 wordt de Zwitserse gemeente opgeheven en gaan de leden over naar de Verenigde Doopsgezinde gemeente. Zijn er in 1780 250 leden, honderd jaar later is dit aantal gegroeid tot 480. Het in 1775 te Kleinemeer gestichte kerkgebouw wordt tussentijds vergroot, maar kan op den duur de groei van het aantal leden niet meer aan. In 1847 wordt in Sappemeer een nieuwe, meer centraal gelegen, kerk in gebruik genomen, gelegen naast de pastorie, die in 1838 tot stand is gekomen.

 

In 1789 wordt besloten tot de aanstelling van een volledig gesalarieerde predikant in plaats van liefdepredikers die hun taak verrichten naast hun dagelijks werk. Foeke Wigles Gorter wordt in 1790 de eerste betaalde voorganger. 

Het bestuur van de gemeente is opgedragen aan de kerkeraad, die sinds 1817 uit acht leden bestaat: drie directeuren van het kerkelijk fonds (gemeentefonds) en vijf diakenen, plus de predikant als adviserend lid en secretaris. 

 

Op regionaal niveau zijn de gemeenten lid van verschillende Sociëteiten. De Waterlandse gemeente komt in 1647 reeds ter vergadering in Amsterdam en vanaf 1695 tot en met 1769 lid van de Sociëteit van Doopsgezinde gemeenten in Friesland en Groningen (FDS).

 

Een Vlaamse gemeente is lid van de Humsterlandse Sociëteit in de periode 1756-1765.

 

De gemeente van de Groninger Oude Vlamingen is lid van de Sociëteit van de Groninger Oude Vlamingen. Na de fusie met de Verenigde Waterlandse-Vlaamse gemeente in 1772 blijft de nieuwe gemeente lid van deze Sociëteit, totdat deze in 1815 wordt opgeheven.

 

De verenigde Doopsgezinde gemeente Sappemeer gaat in 1826 in op het voorstel van de Humsterlandse sociëteit om een nieuwe sociëteit op te richten voor alle doopsgezinde gemeenten in de provincie Groningen. Zij wordt meteen lid van deze Sociëteit der Doopsgezinde gemeenten in de provincie Groningen (GDS) en neemt later ook deel aan de door haar ingestelde fondsen, zoals een algemeen weduwenfonds (1835).

 

Op landelijk niveau wordt de gemeente lid van het in 1848 door de Algemene Doopsgezinde Sociëteit (ADS) te Amsterdam opgerichte algemeen emeritaatsfonds. De oprichting van het Mennofonds, bedoeld ten behoeve van de verhoging van de traktementen van de predikanten, leidt in 1921 tot de officiële aansluiting bij de ADS.

In 1947 wordt besloten tot een "personele unie" met de gemeente Noordbroek-Nieuw Scheemda, die dan nog 15 leden telt, terwijl Sappemeer-Hoogezand 312 leden heeft. In 1976 komt het tot een volledige fusie. De naam van de gemeente wordt gewijzigd in: "Doopsgezinde gemeente Sappemeer-Noordbroek".

 

Door het ontbreken van archivalia van de eigen gemeenten en de aanverwante sociëteit(en) is er weinig bekend over het gemeenteleven van de vroegste jaren van hun bestaan. Verborgen gegevens over doopsgezinden, aanwezig in de Oud-rechterlijke archieven in het Gorecht en Selwerd, worden ontsloten. De informatie hieruit geeft in de toekomst mogelijk enig inzicht in de gemeentevorming van vóór 1772.

 

Front van de Doopsgezinde kerk te Sappemeer. Auteur: Romke Hoekstra, 3 april 2021. Licentie: Creative Commons.

 

Geschiedenis van het archief en verantwoording van de inventarisatie

Van de archiefbescheiden van de gemeenten van vóór de fusie in 1772 is slechts een enkel fragment bewaard gebleven. De kerkeraadsnotulen uit de periode 1785-1830 zijn alleen in extract aanwezig. De overige archiefbescheiden van de Verenigde gemeente zijn vrij volledig bewaard gebleven, met uitzondering van een deel van de boekhouding in de jaren 1970-1990. Deze gaan verloren door het verbreken van de relatie met het boekhoudkundig bureau, die in die jaren de financiële administratie verzorgt.

In 1954 zijn voor de eerste keer archivalia (aanwinstnr. 24) overgebracht naar het Rijksarchief in Groningen. Aanvullingen hierop vinden plaats in 1956 (aanwinstnr. 2), 1967 (aanwinstnr. 10) en 1973 (aanwinstnr. 32.) Deze overgebrachte archiefbescheiden worden in 1990 door B.A.C. Velema en S. Koorn beschreven en voorzien van een inventaris.

 

Bij de RHC Groninger Archieven, sinds 2002 de rechtsopvolger van het Rijksarchief in Groningen en het Gemeentearchief Groningen, worden nog aanvullende archivalia ontvangen in 2003 (aanwinstnr. 23) en 2004 (aanwinstnr. 68) en 2007 (aanwinstnr. 89). De aanvullende archivalia worden door de heer S. Koorn beschreven. De beschrijvingen zijn niet opgenomen in een aanvullende inventaris, doch als één geheel samengevoegd tot één nieuwe inventaris. De nummering der archiefbescheiden van de inventaris uit 1990 zijn terug te vinden in een concordans.

 

Hierin zijn niet opgenomen de nummers 21, 23-27, 37-39, 113, 117, 118, 137, 140-142. De nummers 37-39, 140-142 zijn overgedragen en toegevoegd aan het archief van de Societeit van Doopsgezinde gemeenten in Groningen, Drenthe en Oost-Friesland. Het nummer 137 is overgedragen en toegevoegd aan het archief van de Rederijkerskamer "Tollens". De nummers 21, 23-27, 113, 117 en 118 zijn vernietigd in verband met aanvullende informatie verkregen uit de latere aanwinsten.

 

Bij de inventarisatie is gebruik gemaakt van de richtlijnen voor het beheer van de archieven van de Doopsgezinde Broederschap in Nederland, in 1988 uitgegeven door de Commissie tot de Archieven van de Algemene Doopsgezinde Sociëteit te Amsterdam.

 

De omvang van de archiefbescheiden bedraagt 4,00 m'.

 

Lijst van leraren en predikanten

 

Verenigde Doopsgezinde gemeente Sappemeer, vanaf 1790-1975

 

Foeke Wigles Gorter, geboren 1756 te Heerenveen, gekomen van de Knype (Fr), intrede 28 februari 1790, overleden 8 mei 1836 te Sappemeer (Gr)

 

Pieter Feenstra Pz., geboren 1800, intrededienst 21 november 1824 als 2e predikant, afscheidsdienst 25 april 1830, vertrokken naar Leer (Oost-Friesland), teruggekomen van Leer, intrededienst 9 april 1837, afscheidsdienst 25 juni 1871, met emeritaat, overleden 5 januari 1886 te Smilde (Dr)

 

Sjoerd Gerben Binnerts, geboren 1839 te Heerenveen, 1863 proponent, gekomen van Barsingerhorn, intrededienst 27 oktober 1872, afscheidsdienst 4 januari 1914, met emeritaat, overleden 29 december 1915 te Groningen (stad)

Simon Henri Nicolaas Gorter, geboren 1885, 1910 proponent, gekomen van Twisk en Abbekerk, intrededienst 26 oktober 1914, afscheidsdienst 2 juni 1916, vertrokken naar Rotterdam.

 

Frederik ten Cate, geboren 1878, gekomen van Purmerend, intrededienst 3 december 1916, afscheidsdienst 20 januari 1935, vertrokken naar Leiden, overleden 4 juni 1945 te Leiden (ZH)

 

Bartholomeus Dufour, geboren 1903, 1929 proponent, gekomen van IJlst, intrededienst 2 oktober 1935, afscheidsdienst 27 oktober 1940, vertrokken naar Wageningen, overleden 16 mei 1976 in Zwitserland, begraven op 22 mei 1976 in Wageningen (Gld)   

 

Reinier de Leeuw, geboren 1907, 1936 proponent, gekomen van Twisk-Abbekerk en Medemblik, intrededienst 9 maart 1941, afscheidsdienst 22 juni 1947, vertrokken naar Amsterdam en in dienst getreden van ADS als 2e secretaris.

 

Gerardus Martinus Kosters, geboren 1907, 1936 proponent, gekomen van Akkrum, intrededienst 14 september 1947 voor de gecombineerde gemeenten Sappemeer-Hoogezand en Noordbroek, 15 oktober 1972 met emeritaat, overleden 19 juli 1984 te Hoogezand.

 

Leonard Laurense, geboren 1925, 1949 proponent, gekomen van Delft, intrededienst 11 augustus 1974 voor de gecombineerde gemeenten Sappemeer-Hoogezand, Noordbroek en Winschoten (sinds 22-11-1976 zijn Sappemeer-Hoogezand en Noordbroek gefuseerd), afscheidsdienst 7 januari 1979, vertrokken naar Zutphen-Winterswijk, overleden 19 juli 1998 te Zutphen (Gld) 

 

Doopsgezinde gemeente Sappemeer-Noordbroek vanaf 1976 - 2000

Jan Jonkman, gekomen van Willemstad (Curaçao), beroepen 15 augustus 1979, intrededienst 26 augustus 1979, dienstverband om persoonlijke redenen met ingang van 15 oktober 1979 beïndigd, vertrokken naar Curaçao.

 

da. Molly de Winter, proponent 1984, gekomen uit Amerika, intrededienst 10 mei 1981, afscheidsdienst 27 november 1988, heeft haar taak wegens gezondheidsredenen moeten beëindigen

 

da. H. Els de Rieu, proponent 1983, gekomen van St. Luke's Hospital Chesterfield Missouri, St Louis (USA), aanvang werkzaamheden 1 oktober 1989, intrededienst 12 november 1989 in de gecombineerde gemeenten Sappemeer-Noordbroek, Veendam-Wildervank en Assen, afscheidsdienst 6 maart 1994, dienstverband officiël beïndigd op 30 september 1994

 

Maarten B. van der Werf en Margreet van der Werf-Stelling, theologische opbouwwerkers, afkomstig uit Nunspeet, aanvang van de werkzaamheden in de gemeenten Veendam-Wildervank en Sappemeer-Noordbroek 1 april 1989, beëindigd 31 december 1992

 

A.C. de Groot, proponent 1964, emeritus, wonende te Nietap (Gr), consulent in de periode 1995 - november 1996

Klaas van der Werf, proponent 1996, afkomstig uit Buitenpost, intrededienst 1 december 1996, afscheidsdienst 20 februari 2000, vertrokken naar Roden (Dr)

 

da. Francina Iwema-Schipper, pastoraal werker, gekomen van Purmerend, aanvang werkzaamheden 1 augustus 2000, intrededienst 10 september 2000

 

Doopsgezinde kerk: linker zijaanzicht. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, mei 1969. Auteur: A.J. van der Wal. Licentie: Creative Commons.